Giáo trình điện tử
Phương pháp nghiên cứu tài liệu
trong nghiên cứu khoa học

MỤC LỤC

Phần 3. Khai thác thông tin từ tài liệu khoa học

Sắp xếp và trình bày tham khảo

Danh mục tham khảo tài liệu in

Các quy tắc chung

Danh mục tham khảo (reference list/liste de référence) là một danh sách tất cả các tài liệu có trích dẫn tham khảo trong bài viết khoa học. Cần phân biệt với "Thư mục" (bibliography/bibliographie) là một danh sách các tài liệu dùng làm nền tảng để viết bài nhưng không có trích dẫn trong bài viết.

Chỉ có các tài liệu được trích dẫn trong bài viết mới có mặt trong danh mục tham khảo, và ngược lại tất cả tài liệu có trong danh mục tham khảo phải có trích dẫn trong bài viết.

Danh mục tham khảo (và trích dẫn tham khảo) trong tài liệu khoa học phải tuân theo những quy tắc hết sức nghiêm ngặt, chi tiết, để đảm bảo tính chính xác và trung thực về mặt khoa học.

Mỗi loại tài liệu có cách trình bày tham khảo khác nhau, tuỳ mỗi hệ thống (cùng với các quy định trích dẫn tham khảo). Cần tham khảo chi tiết các quy định mà cấp quản lí trực tiếp đang áp dụng cho đề tài của mình.

Cấu trúc chung của biểu tham khảo

Dù có nhiều hệ thống quy định khác nhau, nhưng biểu tham khảo (bibliographic record/notice bibliographique) của mỗi hệ thống đều có những cấu trúc chung như sau:

• thành phần dẫn tố: mỗi biểu tham khảo phải có đủ các dẫn tố (reference element/élément de référence) cơ bản, ít nhất là để nhận diện được rõ ràng nguồn gốc tài liệu:
• tác giả: là cá nhân hoặc tổ chức chịu trách nhiệm chính về nội dung phần bài được sử dụng,
• tựa bài/nhan đề: tựa bài báo hoặc chương/phần sách, nhan đề sách/báo cáo/luận án,
• cơ quan xuất bản: tựa báo, tên nhà xuất bản (thường đi kèm với nơi xuất bản), tên hội nghị và đơn vị tổ chức (hội nghị khoa học), đơn vị đào tạo/nghiên cứu (đối với báo cáo kĩ thuật, luận văn/luận án), 
• năm xuất bản: năm chính thức xuất bản tài liệu (có lưu chiểu), đối với hội nghị (không công cố) hoặc luận văn/luận án/báo cáo kĩ thuật là năm tổ chức báo cáo,
• thông tin ấn loát: nếu là báo/tạp chí thì có tập (volume), số (number (issue)/numéro), trang đầu và trang cuối, nếu là sách thì là tổng số trang hoặc các trang được tham khảo,
• các thông tin khác: như tên tủ sách chuyên đề hoặc ấn bản liên tục, số hiệu ISBN (sách), tên chuyên ngành và cấp độ của luận văn/luận án, số hiệu nhận diện báo cáo kĩ thuật;
• dấu phân cách: các dẫn tố của một biểu tham khảo được phân cách bằng một dấu hiệu thống nhất:
• kiểu Vancouver: dấu chấm và một khoảng trắng,
• kiểu Harvard: dấu phẩy và một khoảng trắng,
• chuẩn ISO: dấu chấm và một khoảng trắng,
• một biểu tham khảo kết thúc với chỉ duy nhất một dấu chấm (nếu có dấu chấm của chữ viết tắt sau cùng thì đó cũng là dấu kết thúc biểu tham khảo);
• ngôn ngữ trình bày: 
• tài liệu sử dụng chữ viết Latin thường giữ nguyên ngôn ngữ gốc của tài liệu để trình bày các dẫn tố trong biểu tham khảo,
• các tài liệu bằng các ngôn ngữ không dùng chữ viết Latin thì dùng cách chuyển ngữ tựa/nhan đề tài liệu theo quy định cụ thể, và chú thích trong ngoặc vuông (bằng ngôn ngữ trình bày bài viết) về ngôn ngữ dùng trong tài liệu gốc.
  

Các kiểu danh mục tham khảo

Có rất nhiều kiểu trình bày danh mục tham khảo khác nhau, tuỳ mỗi nước, mỗi lĩnh vực, thậm chí mỗi cơ quan có trách nhiệm quản lí khoa học trong phạm vi của mình. Tuy nhiên, có thể liệt kê ba hệ thống lớn: kiểu Vancouver, kiểu Harvard (hay hệ tác giả - năm), hệ ISO. Các kiểu khác hầu hết là phái sinh từ ba hệ này.

• Kiểu Vancouver: kiểu trình bày này đi kèm với cách trích dẫn theo thứ tự trích dẫn, các đặc điểm chính là:
• danh mục trình bày theo thứ tự trích dẫn trong bài viết;
• số thứ tự trong danh mục tương ứng với thứ tự trích dẫn;
  
• các nhóm thông tin theo thứ tự: tác giả, tựa/nhan đề, nơi xuất bản và cơ quan xuất bản (hoặc tựa báo), năm xuất bản, thông tin ấn loát, phân cách giữa các nhóm bằng "một dấu chấm và một khoảng trắng";

Ví dụ

• tên chính của tác giả viết trước, các tên còn lại viết tắt ngay sau, cách bằng "một khoảng trắng", không có dấu chấm trong tên tắt;
• phân cách giữa các tác giả bằng "một dấu phẩy và một khoảng trắng";

Ví dụ

• với sách, nơi xuất bản nằm trước cơ quan xuất bản, theo sau là năm xuất bản, cách bằng "một dấu chấm phẩy và một khoảng trắng";
• với báo/tạp chí, tựa báo cùng nhóm với năm xuất bản và thông tin ấn loát: tựa báo cách năm xuất bản bằng một khoảng trắng, năm xuất bản cách thông tin ấn loát bằng một dấu chấm phẩy (từ dấu này trở đi, giữa các dẫn tố đều không có khoảng trắng), sau đó là tập xuất bản, nếu có số xuất bản thì đặt trong ngoặc đơn liền sau, tiếp theo là trang đầu, dấu gạch nối và trang cuối).

Ví dụ

Chi tiết kiểu Vancouver

• Kiểu Harvard: kiểu này đi kèm với cách trích dẫn theo tác giả - năm, với các đặc điểm chính:
• danh mục tham khảo được xếp theo thứ tự chữ cái tên tác giả (với các tác giả phương Tây là family name/nom de famille), không cần đánh số thứ tự;
• thứ tự các dẫn tố trong biểu tham khảo: tác giả, năm, tựa/nhan đề và tựa phụ (nếu có với sách), cơ quan xuất bản và nơi xuất bản (sách) hoặc tựa báo, thông tin ấn loát;

Ví dụ

• giữa tên chính của tác giả và tên tắt cách nhau bằng "một dấu phẩy và một khoảng trắng", không có dấu chấm trong tên tắt,
• giữa tên tác giả và năm cách nhau bằng "một khoảng trắng", phân cách giữa tất cả các dẫn tố còn lại bằng "một dấu phẩy và một khoảng trắng";

Ví dụ

• dùng chữ in nghiêng hoặc gạch chân với tựa sách, tên hội nghị, tựa báo;
• tựa bài báo, luận án, bài báo cáo, phần/chương sách được đặt trong một cặp dấu nháy ('tựa bài');
  
• với sách, nơi xuất bản nằm sau nhà xuất bản;

• các chữ viết tắt thường dùng: (eds) cho các chủ biên, (ed.) cho chủ biên, edn cho lần xuất bản, vol. cho tập, no. cho số, p. cho  trang, pp. cho các trang;

Ví dụ

• với ấn bản tập thể, mỗi tác giả/nhóm chịu trách nhiệm một phần/chương, nếu tham khảo toàn bộ thì tác giả tài liệu ghi trong biểu tham khảo chính là (những) người chủ biên, 

Ví dụ

• nếu chỉ tham khảo một phần/chương của ấn bản tập thể, thì tác giả của tài liệu ghi trong biểu tham khảo là (những) người viết bài đó, tựa bài là nhan đề phần/chương đó, theo sau là một dẫn tố bổ sung "in: người chủ biên (ed.)," (nếu nhiều người thì dùng (eds)) trước khi trích các dẫn tố tương ứng còn lại của tài liệu.

Ví dụ

Chi tiết kiểu Harvard

• Chuẩn ISO 690:1987:  chuẩn này do Tổ chức Tiêu chuẩn Quốc tế (ISO) đưa ra năm 1987, bao gồm cả những quy định theo hệ tác giả - năm hay thứ tự trích dẫn, với các yêu cầu cơ bản sau:
• thông tin về tài liệu được trình bày trong danh mục tham khảo được lấy chủ yếu từ trang nhan đề (hoặc tương đương) của tài liệu, và chỉ khi tài liệu không có trang này thì lấy thông tin từ các phần khác như bìa tài liệu;
• phần tên phụ của tác giả có thể được viết tắt bằng chữ cái đầu với điều kiện không gây nhầm lẫn khi nhận diện;
• các dẫn tố trong biểu tham khảo phải được phân chia bằng các dấu phân cách thống nhất, rõ ràng, giúp phân biệt được các giữa nhóm dẫn tố và các dẫn tố trong cùng nhóm;
• các kiểu định dạng như in nghiêng, in đậm, gạch chân có thể được dùng để làm nổi bật những dẫn tố quan trọng;
• có thể bổ sung vài yếu tố khác trong biểu tham khảo để chú thích, minh hoạ khi thông tin gốc mù mờ hoặc có thể gây hiểu nhầm, thường là đặt dẫn tố bổ sung trong ngoặc vuông hay ngoặc đơn ngay sau dẫn tố được sửa.

Theo đó, các ví dụ do bộ chuẩn này đưa ra có đặc điểm:

• danh mục tham khảo trình bày hoặc theo thứ tự chữ cái như kiểu Harvard, hoặc theo thứ tự trích dẫn như kiểu Vancouver;
• khi trình bày danh mục theo kiểu nào thì trích dẫn theo kiểu đó;
• cách trình bày thông tin tham khảo cả trong trích dẫn và danh mục phải thống nhất với nhau.
  

Chi tiết chuẩn ISO 690:1987 tiếng Anh, tiếng Pháp