Giáo trình điện tử
Phương pháp nghiên cứu tài liệu
trong nghiên cứu khoa học

MỤC LỤC

Phần 4. Phương pháp viết tài liệu khoa học

Lập dàn ý và các ý tưởng cơ bản

Quá trình chuẩn bị

Kĩ năng viết không phải là việc có thể làm ngay trong "một sớm một chiều". Cũng giống như đối với khả năng đọc và khai thác tài liệu, viết tốt hay không phụ thuộc trước tiên vào khả năng sử dụng ngôn ngữ mẹ đẻ của tác giả, ở đây là tiếng Việt. Cách sử dụng từ ngữ, đặt nhan đề, sắp xếp ý tứ, trình bày câu và đoạn văn,... đòi hỏi quá trình rèn luyện từ nhỏ, hoặc ngay từ bất cứ lúc nào có thể, về ngữ pháp tiếng Việt.

Yếu tố quan trọng tiếp theo, đó là văn phong khoa học chuyên ngành. Về mặt này, nhà nghiên cứu ngay từ khi bắt tay vào thực hiện đề tài và tham khảo tài liệu không chỉ cần khai thác thông tin chuyên ngành mà còn phải chú ý ghi nhớ cách trình bày, hành văn, sử dụng câu cú, thuật ngữ,... gọi chung là văn phong khoa học của chuyên ngành mình đi theo.

Và trước khi bắt tay vào viết, cần lập một kế hoạch hay quy trình viết, thông qua một dàn ý đại cương để từ đó phát triển dần các vấn đề và nội dung chi tiết, bằng các thông tin và dữ liệu đã thu thập được. Tuỳ mục đích và cấp độ viết bài mà có lựa chọn cấu trúc trình bày phù hợp: 

• bài báo cáo kết quả thí nghiệm môn học: có thể dựa vào cấu trúc bài báo khoa học nghiên cứu;
• bài báo cáo chuyên đề lí thuyết hay tiểu luận môn học: có thể dựa vào cấu trúc bài báo khoa học tổng hợp;
• luận văn khoa học: dựa vào cấu trúc báo cáo nghiên cứu khoa học;
• đề cương nghiên cứu: kết hợp hài hoà cả ba loại cấu trúc trên cho phù hợp với đặc thù chuyên ngành.

Bài tập tự kiểm tra

Quy trình viết

Ngoài những nguyên tắc tổng quát khi viết tài liệu nói chung và tài liệu khoa học nói riêng, có thể thực hiện một quy trình chi tiết như sau:

• viết tựa và tóm tắt: dù về sau có thể điều chỉnh, phần này vẫn rất cần thiết để làm điểm xuất phát;
• lập dàn ý đại cương: liệt kê vắn tắt vấn đề nghiên cứu, các giả thuyết, mục đích nghiên cứu, các kết quả chính cần trình bày, giúp có một cái nhìn tổng thể về mọi khía cạnh của bài viết;
• lập dàn ý chi tiết: sắp xếp lại dàn ý đại cương theo một trật tự phù hợp với chiến lược giải quyết vấn đề, chia đề mục chính phụ, mô tả vắn tắt các ý tưởng và kết quả chủ yếu trong mỗi chương mục, liệt kê danh mục sơ bộ các bảng và hình được sử dụng trong bài; dàn ý này nên tham khảo ý kiến của người hướng dẫn để kịp thời có những điều chỉnh cần thiết trước khi đi sâu vào các nội dung chi tiết cụ thể;
• liệt kê tham khảo: tập hợp và ghi chú (chỉ cần tác giả và năm) các tài liệu tham khảo đã đọc liên quan đến từng chương mục;
• viết sơ thảo: viết các nội dung chính và quan trọng trong từng chương mục, không cần chú ý nhiều đến văn phong, ngữ pháp mà chỉ cần viết hết những gì cảm thấy là cần thiết đối với mỗi chương mục;
• hoàn chỉnh bản thảo: sau khi kết thúc bản sơ thảo, đọc lại tổng thể để điều chỉnh dàn ý, tiếp theo đọc kĩ từng chương mục để sắp xếp lại trật tự ý tứ, sửa lỗi ngữ pháp và câu cú cho đúng văn phong khoa học chuyên ngành;
• duyệt bản thảo: nộp bản thảo cho người hướng dẫn để tham khảo ý kiến về nội dung, và nếu có thể thì tham khảo ý kiến một người hoàn toàn độc lập về hình thức trình bày;
• sửa bài và hoàn chỉnh: các ý kiến tham khảo cần được tiếp thu để sửa chữa bài viết cho phù hợp, đồng thời kiểm tra kĩ các lỗi kĩ thuật trước khi in và đóng tập.

Đây chỉ là một quy trình kiểu mẫu, trong thực tế có thể linh động điều chỉnh khi áp dụng, sao cho phù hợp với hoàn cảnh và điều kiện thực tế. Đặc biệt, có thể làm trước một số công đoạn khi đề tài diễn tiến đến một mức độ tương đối chắc chắn, như các phần vật liệu và phương pháp nghiên cứu, trình bày kết quả, bảng và hình. Danh mục tham khảo cũng nên làm trước một cách hoàn chỉnh với tất cả các tài liệu chắc chắn có sử dụng để tham khảo và trích dẫn, về sau sẽ không bị thiếu sót, hoặc có thêm tài liệu mới thì bổ sung vào một cách dễ dàng.

Bài tập tự kiểm tra