Giáo trình điện tử
Phương pháp nghiên cứu tài liệu
trong nghiên cứu khoa học

MỤC LỤC

Phần 2. Phương pháp tìm kiếm tài liệu tham khảo khoa học

Xác định chủ đề nghiên cứu

Thông thường, để tiến hành nghiên cứu, cần có giai đoạn chuẩn bị ban đầu là xác định chủ đề nghiên cứu. Giai đoạn chuẩn bị này có thể trải qua các bước sau: xác định nhu cầu; lựa chọn chủ đề; giới hạn phạm vi của chủ đề; và sau cùng là định rõ các mục tiêu nghiên cứu.

Tất nhiên, vẫn có thể thấy nhiều trường hợp bỏ qua giai đoạn chuẩn bị này mà tập trung hẳn vào các phương pháp nghiên cứu chuyên ngành cụ thể. Hoặc sinh viên thường làm nghiên cứu theo sự chỉ định của người thầy hướng dẫn. Song, khi muốn hiểu rõ vấn đề cần nghiên cứu, thấy rõ con đường cần đi qua và nơi cần đến, thì tốt hơn hết là tự chuẩn bị cho mình thật tốt ngay từ đầu. Người thầy hướng dẫn thông thường cũng sẽ có hứng thú hơn khi làm việc với một học trò biết mình muốn gì và cần làm gì trong quá trình nghiên cứu.

Xác định nhu cầu

Có nhiều vấn đề cần quan tâm khi xác định nhu cầu nghiên cứu và tìm kiếm tài liệu phục vụ cho nghiên cứu đó. 

Điều đầu tiên cần quan tâm là cấp độ của đề tài. Mỗi cấp độ sẽ có những yêu cầu tương ứng về mặt khoa học và mức độ chuyên sâu của đề tài, cũng thể hiện qua phạm vi và mức độ chuyên sâu của tài liệu tham khảo. Những nghiên cứu ở bậc đại học, nếu tham khảo được nhiều tài liệu chuyên sâu thì càng tốt, nhưng đó cũng không hẳn là một đòi hỏi quá gắt gao. Nhưng ngược lại, một đề tài ở bậc cao học, tiến sĩ mà không có, hoặc có rất ít tài liệu tham khảo từ các sách và tạp chí chuyên ngành có uy tín, các học giả tên tuổi trong lĩnh vực, thì giá trị sẽ giảm đi rất nhiều. 

Vấn đề tiếp theo là thời hạn nghiên cứu. Một đề tài nghiên cứu của sinh viên đại học có thể bố trí thực hiện trong vài ba tháng, ở bậc cao học thường phải từ hơn nửa năm đến một năm, hoặc thậm chí lâu hơn. Tuỳ theo thời hạn nghiên cứu được áp đặt, nhà nghiên cứu phải lập kế hoạch nghiên cứu chi tiết, phân bố các giai đoạn nghiên cứu và công việc phải làm một cách hợp lí để có thể đạt đến đích mong muốn kịp thời hạn. 

Yếu tố quan trọng tiếp theo là mục đích nghiên cứu. Mục đích này sẽ thay đổi tuỳ theo tính chất của mỗi đề tài. Và khi mục đích khác nhau, các giai đoạn nghiên cứu và các yêu cầu đặt ra cũng thay đổi tương ứng. Ở đây, chúng ta đề cập đến hai dạng thường gặp là:

• Nghiên cứu một vấn đề khoa học

Nghiên cứu về một vấn đề khoa học giúp đào sâu, mở rộng hiểu biết về chủ đề đó, làm sáng tỏ các kết quả mới thu được và công bố một cách chặt chẽ, rõ ràng. 

Mục đích của nghiên cứu dạng này là quan sát, giải thích, diễn giải, khám phá những mối liên hệ mới giữa các hiện tượng, sự việc, sự vật, và sau khi kiểm chứng sẽ xây dựng một giả thuyết mới hoặc tái cấu trúc lại các giả thuyết đã có về một hiện thực nhằm phổ quát hoá vấn đề đã nghiên cứu.

Kết quả của các nghiên cứu thường được phát triển thành một luận văn, luận án, với các luận chứng, luận cứ bảo vệ kết quả thu được. Do đó, dạng nghiên cứu này đòi hỏi rất cao ở việc tham khảo tài liệu. 

• Báo cáo tổng hợp tài liệu

Báo cáo tổng hợp tài liệu là một bài viết tổng hợp, mô tả đầy đủ và trung thực về những thông tin đọc được, tham khảo được về một vấn đề, sự kiện, hiện tượng khoa học. Dạng này thường gặp trong các buổi sinh hoạt chuyên đề, thảo luận chuyên môn ở các đơn vị đào tạo và nghiên cứu.

Báo cáo dạng này cần dựa trên những gì đã được chứng minh trong thực tế, rõ ràng và chính xác. Do đó, những thông tin tổng hợp được cần có trích dẫn trực tiếp hoặc gián tiếp rõ ràng về nguồn gốc của thông tin được đề cập.

Có hai dạng báo cáo tổng hợp chính: báo cáo tổng hợp thông tin và báo cáo tổng hợp phê bình. 

• Báo cáo tổng hợp thông tin: thường chỉ dừng lại ở mức độ tóm tắt các ý kiến của những tác giả gốc, các kết quả, luận cứ, luận chứng, kết luận của họ về một chủ đề xác định.
• Báo cáo tổng hợp phê bình: thường sau khi tóm tắt thông tin, người báo cáo sẽ sắp xếp nội dung, một cách chặt chẽ và khách quan, nhằm làm nổi bật những khía cạnh khác nhau của một vấn đề, bình luận và đánh giá những giá trị của thông tin thu thập được, hệ thống hoá tri thức đã biết về chủ đề đang quan tâm. 
  

Với nhu cầu nghiên cứu tài liệu phục vụ các đề tài nghiên cứu khoa học, các vấn đề cần quan tâm nhất là:

Dù gặp những hạn chế khách quan nhất định, nhưng khi nhà nghiên cứu tuân thủ tốt các quy tắc này, sẽ có những giải pháp giúp đáp ứng được nhu cầu, không nhiều thì ít, nhằm bổ sung những giá trị thiết thực cho đề tài cần nghiên cứu. 

Nghiên cứu tài liệu càng có ý nghĩa quan trọng ở giai đoạn đầu của đề tài, vì nhà nghiên cứu có thể dựa vào đó để lựa chọn chủ đề, kiểm tra các nguồn lực sẵn có, xác định mục tiêu nghiên cứu và xây dựng những giả thuyết cho đề tài nghiên cứu của mình. 

Bài tập tự kiểm tra