Tôi có một tác phẩm dịch văn học được chọn làm ngữ liệu trong hai bộ sách giáo khoa (SGK) môn Ngữ văn lớp 6 và lớp 8 Chương trình Giáo dục (CTGD) 2018. Sau khi tôi đặt vấn đề, một trong hai nhà xuất bản (NXB) mất đến gần 14 tháng để làm xong thủ tục kí hợp đồng sử dụng tác phẩm và thanh toán hoàn tất, với số tiền dùng để ăn được trên dưới 10 tô phở, trả một lần duy nhất. NXB thứ hai thì bảo rằng mình chỉ có chế độ tặng sách biếu chứ không có phí bản quyền gì cả.
Trong quá trình này, tôi có dịp phối hợp chặt chẽ với cả hai nhóm soạn SGK, thuộc hai bộ sách khác nhau, nhằm đáp ứng các yêu cầu rất chi li của Hội đồng thẩm định SGK. Từ nhiều câu hỏi cần giải đáp qua nhiều vòng thẩm định, cho đến từng câu từng chữ, từng dấu chấm dấu phẩy đều được “soi” cặn kẽ giữa bản gốc và trích đoạn trong SGK. Hình ảnh minh hoạ cũng phải bảo đảm có chứng cứ rõ ràng về bản quyền, nếu không sẽ phải tự thuê hoạ sĩ vẽ để đưa vào sách.
Một trong hai quyển SGK có trích đoạn bản dịch của tôi có giá 25.000 đồng và số lượng in 100.000 bản, tức tổng giá thành một loạt in là 2,5 tỉ đồng. Chế độ nhuận bút dành cho các tác giả SGK hiện nay được áp dụng theo Nghị định 18/2014/NĐ-CP, với tỉ lệ từ 30 % đến 140 % mức lương cơ sở tính trên tổng thời lượng thiết kế trong chương trình (140 tiết Ngữ văn ở bậc THCS), bất kể số lượng in nhiều hay ít. Nghĩa là, trước ngày 01/07/2023, tổng số tiền dành để trả nhuận bút cho nhóm tác giả quyển SGK nói trên (5 người) ở mức thấp (tỉ lệ 30 %) sẽ vào khoảng 62 triệu đồng, hay ở mức cao (tỉ lệ 140 %) là 292 triệu đồng. Số người cùng soạn một quyển sách càng tăng thì số tiền thực lãnh của mỗi người càng giảm.
Trong thực tế, có lẽ không có NXB nào tính mức tỉ lệ tối đa 140 % cho các tác giả SGK, mà thường là ở mức tối thiểu, như bản hợp đồng “10 tô phở” của tôi cũng như lời chia sẻ của một cô giáo soạn SGK, rằng nhuận bút cô nhận được “hết sức rẻ mạt. Nếu nghĩ đến nhuận bút thì không còn ai muốn soạn SGK nữa em ạ.” Nếu áp dụng mức tỉ lệ tối thiểu cho nhuận bút của các loại sách khoa học, giáo dục, phổ biến kiến thức hay thậm chí văn chương, 8 % trên giá bìa và số lượng in, thì số tiền sẽ là 200 triệu đồng, cao hơn 3 lần so với nhuận bút SGK. Đây là một thực tế vô cùng tương phản, và bất công cho các tác giả soạn SGK cũng như các tác giả có tác phẩm được chọn sử dụng, khi các NXB tính tỉ lệ chiết khấu cho các bộ SGK của mình lên đến hơn 20 %.
Vấn đề là, tỉ lệ chiết khấu cao này thể hiện điều gì? Và so sánh giá bìa SGK mới cao hơn SGK cũ để đi đến kết luận rằng cách làm SGK hiện nay là sai, đòi hỏi phải có một bộ sách do Bộ GD&ĐT đứng ra chủ trì thì liệu có nóng vội quá không? Muốn trị bệnh tận gốc thì cần xác định đúng căn nguyên; bác sĩ mới thấy biểu hiện bên ngoài đã vội vã ra toa, có thể trị được triệu chứng nhất thời, nhưng căn bệnh rồi sẽ lại sớm tái phát, có khi còn trầm trọng hơn.
Thực ra, lỗ hổng không nằm ở chỗ các tổ chức, cá nhân ngoài Nhà nước biên soạn SGK, mà là ở quy trình lựa chọn SGK theo Thông tư 25/2020/TT-BGDĐT. Với quy trình này, trước tiên là tổ chuyên môn bỏ phiếu kín chọn ít nhất 1 SGK mỗi môn. Tiếp theo, nhà trường họp các tổ trưởng chuyên môn và đại diện cha mẹ học sinh (CMHS) để thống nhất chọn 1 SGK cho mỗi môn. Kết quả này được Phòng/Sở GD&ĐT tổng hợp, xếp theo tỉ lệ lựa chọn từ cao xuống thấp, rồi chuyển cho Hội đồng lựa chọn SGK cấp tỉnh. Các thành viên Hội đồng nghiên cứu trước, rồi họp lại thảo luận, bỏ phiếu kín lựa chọn một hay một số SGK cho mỗi môn. Bước cuối cùng là UBND cấp tỉnh ra quyết định phê duyệt danh mục do Hội đồng đề xuất.
Về hình thức, các bước có vẻ chặt chẽ, khách quan, thống nhất. Nhưng thực tế, tổ chuyên môn, nhà trường và CMHS có thể chọn quyển SGK này, Hội đồng cấp tỉnh lại có thể quyết định chọn quyển SGK khác (có tỉ lệ chọn cao hơn). Kết quả là, ở cơ sở các thầy cô giáo vẫn có thể bị bắt buộc dùng SGK mà mình không lựa chọn, nhân danh sự thống nhất trong phạm vi toàn tỉnh. Thay vì trả nhuận bút xứng đáng cho các tác giả soạn sách nhằm nâng cao chất lượng SGK và tăng cơ hội được chọn theo quy luật thị trường, các NXB chỉ cần tăng tỉ lệ chiết khấu cho số đầu SGK được sử dụng tại từng địa phương để bảo đảm cơ hội cho mình. Khi khắc phục lỗ hổng này, giá SGK hoàn toàn có thể giữ nguyên với chất lượng tăng cao, hoặc giữ nguyên chất lượng với giá thành giảm hẳn.
Bản chất CTGD 2018 và quy trình biên soạn SGK hiện nay là thực thi Nghị quyết 88/2019/QH14 (NQ88). Một mặt, NQ88 có nhiều quy định thông thoáng, cởi mở, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tích hợp các cách tiếp cận giáo dục hiện đại vào CTGD 2018; khuyến khích các tổ chức, cá nhân biên soạn nhiều SGK cho mỗi môn học, và giao cho Bộ GD&ĐT nhiệm vụ ban hành các tiêu chí đánh giá và phê duyệt SGK (dựa trên kết quả thẩm định của Hội đồng thẩm định SGK). Nhưng mặt khác, NQ88 cũng yêu cầu Bộ GD&ĐT tổ chức việc biên soạn một bộ SGK, được thẩm định và phê duyệt công bằng với các bộ SGK khác. Với một yêu cầu phi logic như vậy, “vừa đá bóng vừa thổi còi” mà vẫn bảo đảm công bằng khách quan, Bộ GD&ĐT khó lòng mà thực hiện được.
Do đó, thay vì bấu víu vào một nội dung quy định phi logic, và là điểm trừ duy nhất, của NQ88 để đi ngược dòng thời đại, chúng ta cần tỉnh táo đánh giá đúng bản chất vấn đề để có giải pháp thích hợp, gỡ bỏ các rào cản còn lại, giải phóng nguồn lực của xã hội để thực sự phát huy các ưu điểm và tinh thần hiện đại của CTGD 2018.
[Bài này đã được đăng trên chuyên mục Góc nhìn, báo điện tử VNExpress, ngày 24/08/2023, dưới tựa Nhuận bút '10 tổ phở', với một số chỗ đã được biên tập lại]
| Lời bình |
|
